Zasady nabywania i utraty obywatelstwa ustanawiają władze danego państwa. Utrata obywatelstwa kraju członkowskiego oznacza utratę obywatelstwa UE. Uprawnienia obywatela oraz zasady, którym musi się podporządkować, zapisana są w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską (TWE).

Obywatelom UE przysługuje:

• Prawo do swobodnego poruszania się i przebywania na terytorium wszystkich państw należących do UE (art.18 TWE), co oznacza brak ograniczeń w podróżowaniu po terytorium UE, osiedlaniu się w wybranym kraju członkowskim, możliwość przebywania na terytorium danego kraju przez nieokreślony czas.

• Czynne i bierne prawo wyborcze w wyborach do samorządach w państwie członkowskim, w którym zamieszkuje (nawet jeżeli jest obywatelem innego państwa członkowskiego). Obowiązują dla niego takie same warunki jak dla obywatela danego państwa (art. 19 TWE). Każdy mieszkaniec wybranego państwa członkowskiego, nawet nie będąc jego obywatelem, ma prawo do udziału w wyborach samorządowych - może wybierać bądź zostać wybranym. Np.: obywatel Hiszpanii mieszkający we Francji może brać udział w wyborach do francuskich władz lokalnych.

• Czynne i bierne prawo wyborcze w wyborach posła do Parlamentu Europejskiego (nawet jeżeli jest obywatelem innego państwa członkowskiego). Obowiązują dla niego takie same warunki jak dla obywatela danego państwa (art. 19 TWE). Prawo to działa na takich samych zasadach jak w przypadku wyborów samorządowych. W czasie wyborów do samorządu i do Parlamentu można kandydować tylko w jednym państwie i tylko w jednym głosować.

• Aby uzyskać wpis na listę wyborców, osoby nie będące obywatelami danego państwa członkowskiego UE powinny przedłożyć deklaracje zawierającą:

•  

  • określenie obywatelstwa,

  • wskazanie adresu w państwie, w którym obywatel mieszka,

  • wskazanie adresu w państwie, w którym głosował podczas ostatnich wyborów,

  • oświadczenie, że obywatel będzie głosował lub kandydował tylko w państwie, w którym obecnie zamieszkuje (dyrektywa Rady nr 93/109).

• Prawo do korzystania z opieki dyplomatycznej i konsularnej. Obywatel UE przebywający w państwie nie należącym do UE, w którym państwo, którego są obywatelami, nie ma swojego przedstawicielstwa (ambasady lub konsulatu), mają prawo do opieki każdego państwa członkowskiego UE na takich samych warunkach jak obywatele tych państw (art.20 TWE). W sytuacji, gdy w danym kraju nie ma przedstawicielstwa jednego z krajów członkowskich, każda ambasada lub konsulat innego państwa UE jest zobowiązana do udzielenia pomocy na takich samych zasadach, jakie przysługują obywatelowi tego kraju.

• Prawo składania petycji do Parlamentu Europejskiego we wszystkich sprawach, którymi Unia Europejska się zajmuje (art. 21 TWE)

• Prawo do zwracania się do Rzecznika Praw Obywateli UE. Zadaniem rzecznika jest obrona obywateli przed naruszeniem prawa, nadużywaniem władzy, błędami, niesprawiedliwymi decyzjami oraz złym zarządzaniem (art., 21 TWE).

• Prawo zwracania się na piśmie do instytucji Wspólnot Europejskich: Parlamentu Europejskiego, Rady, Komisji Europejskiej, Trybunału Sprawiedliwości, Trybunału Obrachunkowego, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów w jednym z oficjalnych języków UE oraz otrzymanie odpowiedzi w tym samym języku (art.. 21 TWE).

• Prawo dostępu do dokumentów Parlamentu Europejskiego, Rady, Komisji Europejskiej (art. 255 TWE).