Zakres podmiotowy wspólnotowej swobody przepływu osób
Prawo do swobodnego poruszania się i pobytu na obszarze państw członkowskich (art. 18 TWE). Oznacza ono brak ograniczeń w swobodnym podróżowaniu po terytorium UE, możliwość osiedlania się w wybranym kraju członkowskim, a także możliwość przebywania w danym państwie członkowskim przez nieokreślony czas. Realizacja tego prawa odbywa się z uwzględnieniem ograniczeń i warunków określonych traktatem, który je wprowadził. Prawo swobodnego poruszania się i pobytu stanowi istotę statusu obywatela europejskiego, ponieważ to właśnie z tego prawa wynikają inne uprawnienia przysługujące członkom UE. Prawo to wynika ze swobody przepływu osób. Art. 18 TWE należy wiązać z art. 12 TWE, który stanowi, iż państwo musi traktować jednakowo obywateli własnych i obywateli innych państw członkowskich ze względu na sam fakt posiadania przez nich obywatelstwa UE, a także fakt legalnego pobytu w danym państwie (zasada niedyskryminacji).
W dniu 29 kwietnia 2004 r. Parlament Europejski i Rada przyjęły dyrektywę mającą na celu aktualizację obowiązujących przepisów w sprawie swobodnego przemieszczania się i pobytu osób, w celu zwiększenia mobilności obywateli na terenie Unii Europejskiej. Dyrektywa obejmuje zawartość obowiązujących dziewięciu dyrektyw i jednego rozporządzenia, a także prawo precedensowe, tworząc pojedynczy instrument legislacyjny, który zapewnia większą przejrzystość i ułatwia stosowanie przepisów zarówno dla naszych obywateli, jak i administracji krajowych.
W myśl nowej dyrektywy zlikwidowane zostaną formalności administracyjne. Obywatele UE nie muszą już ubiegać się o dokumenty pobytowe w Państwie Członkowskim, w którym mieszkają: wystarczy zwykła rejestracja w odpowiednim urzędzie, której przeprowadzenie będzie wymagane, jeżeli jest uważane za konieczne przez przyjmujące Państwo Członkowskie.
Dyrektywa utrzymuje w stosunku do obywateli UE wymóg prowadzenia działalności gospodarczej lub dysponowania odpowiednimi środkami finansowymi, aby mogli zamieszkać w innym Państwie Członkowskim. Jednak po upływie pięciu lat nieprzerwanego zamieszkania obywatele Unii i członkowie ich rodzin nabywają prawo stałego pobytu, które nie podlega żadnym warunkom. Prawo stałego pobytu jest jasnym wyrazem obywatelstwa europejskiego, umożliwiającym korzystanie z większych praw obywatelom UE, którzy wytworzyli silne więzi z Państwem Członkowskim zamieszkania.
Dyrektywa ponadto ułatwia przemieszczanie się członków rodziny. Przykładowo członkom rodziny będącym obywatelami krajów trzecich przysługiwać będą korzystniejsze prawa, np.: w razie śmierci obywatela Unii, który ich utrzymuje lub w razie rozwiązania związku małżeńskiego.
Dyrektywa gwarantuje stopniowe zmniejszanie możliwości wydalenia obywateli UE i członków ich rodzin, którzy nabyli prawo do stałego pobytu w przyjmującym Państwie Członkowskim oraz rozszerzoną ochronę obywateli UE, którzy mają silne więzi z przyjmującym Państwem Członkowskich, a także osób nieletnich.
Warunki prawa stałego pobytu na terytorium państw członkowskich:
Pobyt stały obywateli krajów Unii Europejskiej
Kwestia uregulowana w TWE, który daje obywatelom państw członkowskich UE prawo poszukiwania pracy oraz pozostawania z rodzinami w innym kraju członkowskim UE w związku z zatrudnieniem lub samozatrudnieniem. Dotyczy jej dyrektywa 68/360/EWG, a także dyrektywa 73/148/EWG, które miały na celu usunięcie wszelkich przeszkód w zakresie korzystania z tego ważnego dla realizacji traktatowej zasady swobody przepływu osób uprawnienia. Dyrektywa 68/360/EWG nakazuje przyjmowanie obywateli innych krajów członkowskich UE, którzy znaleźli zatrudnienie w jakimkolwiek innym kraju UE, jak też członków ich rodzin na podstawie dokumentu tożsamości (z tym, iż jeżeli członkowie rodziny nie są obywatelami UE muszą przedstawić paszport z ważną wizą, jeżeli taki obowiązek się do nich odnosi). Dyrektywa wymaga ponadto przyznania takim osobom prawa stałego pobytu na podstawie specjalnego i dotyczącego jedynie obywateli krajów UE, zezwolenia. Samo zatrudnienie nie może jednak zależeć od otrzymania tego zezwolenia. Zezwolenie musi być wydane na okres nie krótszy niż 5 lat i obejmować całe terytorium państwa. W przypadku zatrudnienia na okres przekraczający 3 miesiące (na pobyt poniżej 3 miesięcy nie potrzeba żadnego zezwolenia) a nie dłuższy niż 1 rok można wydać zezwolenie na pobyt czasowy. Zezwolenia nie można cofnąć, jeżeli dana osoba nie pozostaje w stosunku pracy z uwagi na utratę zdolności do jej świadczenia lub wypowiedzenia go przez pracodawcę (lub na innej podstawie niezależnej od pracownika). Koszt zezwolenia nie może przekraczać wysokości opłaty pobieranej za wydanie krajowego dowodu tożsamości. Dyrektywa 73/148/EWG nakazuje państwom członkowskim tak zmodyfikować ich system prawny, by osoby chcące podjąć pracę lub rozpocząć własną działalność gospodarczą w innym kraju UE mogły opuścić swój kraj a wjechać do innego państwa UE tylko za okazaniem stosownego dokumentu tożsamości. Taka sama zasada dotyczy również osób, które chcą świadczyć usługi w innym kraju UE, jak również z takich usług w UE korzystać. Prawo takie odnosi się również do małżonków i do dzieci osób korzystających z tego uprawnienia w wielu co najwyżej 21 lat, jak również innych krewnych w linii prostej pozostających na ich utrzymaniu lub pod ich opieką. Nieco inne zasady obowiązują wtedy, gdy są oni obywatelami krajów nie będących członkami UE - na ich pobyt wydaje się wtedy wizę, której okres ważności musi pokrywać się z okresem ważności zezwolenia na pobyt stały członka rodziny korzystającego z uprawnienia obywatela UE. Państwom członkowskim nie wolno wymagać wiz ani innych pozwoleń o podobnym charakterze od obywateli UE chcących korzystać z prawa swobodnego przepływu osób. Osobom objętym zakresem dyrektywy przysługuje prawo do stałego pobytu w kraju docelowym oraz do podjęcia zatrudnienia lub rozpoczęcia działalności gospodarczej na takich samych zasadach, na których czynią to krajowcy. Dokumentem poświadczającym prawo stałego pobytu jest specjalne zezwolenie, przy czym nie wolno go cofnąć gdyby się okazało, że osoba zeń korzystająca nie jest w stanie wykonywać pracy z uwagi na chorobę lub niezdolność do pracy powstałą w wyniku wypadku. Zezwolenia zwykle są wydawane na czas wykonywania prawa do podjęcia zatrudnienia lub wykonywania pracy. W przypadku świadczenia usług lub korzystania z nich - zezwolenie ogólne obejmuje czas ich wykonywania i jest udzielane jedynie na podstawie dowodu tożsamości danej osoby. Gdy jednak istota usługi wymaga pozostawania danej osoby na terytorium kraju goszczącego przez okres dłuży niż 3 miesiące, właściwe organy administracyjne muszą wydać osobne zezwolenie na pobyt. Dokumentami poświadczającym prawo do korzystania z tych dobrodziejstw dyrektywy 73/148/EWG jest dokument, na podstawie którego dana osoba wjechała do kraju goszczącego (zwykle więc jej paszport) oraz jakikolwiek drugi dowód, na podstawie którego da się stwierdzić, iż osoba ta należy do kręgu podmiotów objętych zakresem regulacji tej dyrektywy. Koszt urzędowy uzyskania zezwoleń określonych w tym akcie nie powinien przekraczać kosztu wydania dowodu tożsamości. Z orzecznictwa TS wynika, iż dyrektywa nie stanowi przeszkody do wymagania od obcokrajowców dopełnienia obowiązku meldunkowego (na zasadach takich, jak czynią to obywatele kraju goszczącego).
Pobytu pracowników po zakończeniu stosunku pracy dotyczy rozporządzenie 1251/70/EWG. Dotyczy ono w zasadzie tych osób, które chciałyby pozostać w kraju, w którym były one zatrudnione przez co najmniej 12 ostatnich miesięcy przy tym zamieszkując w nim na stałe przez co najmniej 3 lata, a które osiągnęły w tym państwie wiek emerytalny. Także odnosi się do pracowników, którzy mieli w tym kraju stałe miejsce zamieszkania przez co najmniej 2 lata a trwale utracili zdolność świadczenia pracy, jak również do osób, które stale mieszkając i pracując na terytorium jakiegoś państwa członkowskiego po upływie tego okresu zatrudniają się poza tym krajem zatrzymując jednak poprzednie miejsce zamieszkania i powracając doń zazwyczaj raz na tydzień. Prawo do pozostawania w kraju byłego zatrudnienia rozciąga się na najbliższą rodzinę pracownika (na małżonka i dzieci, które nie przekroczyły wieku 21 lat, jak również na krewnych w linii prostej pozostających na jego utrzymaniu lub pod jego opieką). Zezwolenia na pobyt wydaje się na co najmniej 5 lat a opłata za nie nie może przekraczać kwoty pobieranej za wydanie krajowego dowodu tożsamości. Z prawa stałego pobytu można skorzystać także po opuszczeniu kraju, w którym zostało ono nabyte - z tym, iż termin wykorzystania tego uprawnienia wygasa po upływie 2 lat nieprzerwanego powrotami do tego kraju pobytu osoby uprawnionej za granicą.
Pobytu osób po zakończeniu pracy na warunkach samozatrudnienia dotyczy dyrektywa 75/34/EWG. Zgodnie z jej postanowieniami prawo do takiego pobytu mają osoby, które zaprzestały działalności zawodowej w związku z osiągnięciem wieku emerytalnego w kraju goszczącym, lub - gdy taki wiek dla określonej grupy zawodowej nie jest określony - gdy ukończyły 65. rok życia. Dyrektywa odnosi się także do osób, które w kraju goszczącym wykonywały działalność na zasadach samozatrudnienia przez co najmniej 12 ostatnich miesięcy od jej zakończenia, a przy tym miały miejsce zamieszkania w tym kraju przez co najmniej ostatnie 3 lata. Przepisy dyrektywy dotyczą również osób, które mieszkały w kraju goszczącym przez co najmniej 2 lata, a musiały zaprzestać prowadzonej przez siebie działalności z uwagi na stałą niezdolność do pracy. Dotyczą także osób, które po 3 latach prowadzenia stale działalności w kraju goszczącym przeniosły tę działalność do innego kraju UE zatrzymując jednak miejsce zamieszkania w państwie goszczącym (i do którego to miejsca udają się przynajmniej co tydzień). Okresy pobytu naliczane w kraju goszczącym nie ulegają przerwaniu wtedy, gdy przerwa wynika z konieczności wywiązania się z obowiązku służby wojskowej, jak również wtedy, gdy - z innych powodów - trwa ona nie dłużej niż 6 miesięcy. Prawo pobytu stałego rozciąga się także na rodziny osób z niego korzystających. Poświadczeniem takiego prawa jest karta stałego pobytu wydawana na co najmniej 5 lat za opłatą nie przekraczającą kwoty pobieranej za wydanie dowodu osobistego. Prawa osób korzystających ze stałego pobytu - poza tymi, z których korzystać mogą tylko obywatele - nie ulegają wobec nich żadnym ograniczeniom. Z orzecznictwa TS wynika, iż legalne jest wymaganie od obcokrajowców mających pobyt stały dopełnienia obowiązku meldunkowego.